Νομίζω ότι είναι καλό να συγκεντρώσω εδώ μερικές πληροφορίες και σκέψεις για το ζήτημα που απασχολεί αρκετούς από εμάς την τελευταία εβδομάδα. Την διαμάχη δηλαδή μεταξύ της National Portrait Gallery του Λονδίνου, και του Wikimedia Foundation. Το ζήτημα προέκυψε από την ανάκτηση 3300 αντιγράφων πορτραίτων από τον ιστότοπο της NPG και ανέβασμά τους στο Wikimedia Commons (πρακτικά την κοινή αποθήκη για όλες τις Βικιπαίδειες).
Ποιά είναι η National Portrait Gallery; Είναι μια κρατική πινακοθήκη στην Βρετανία που λειτουργεί από το 1856 και στεγάζει πορτραίτα. Αποστολή της σύμφωνα με την ίδια είναι “να προωθηθεί η εκτίμηση και η κατανόηση των ανδρών και των γυναικών που έχουν κάνει και κάνουν την βρετανική ιστορία και πολιτισμό“. Η πινακοθήκη συντηρεί τα πορτραίτα, τα εκθέτει και δημιουργεί φωτογραφικά αντίγραφα από αυτά, δηλαδή ψηφιακές φωτογραφίες, ακριβή αντίγραφα των πρωτότυπων πορτραίτων. Η συντριπτική πλειοψηφία των πορτραίτων αυτών είναι ηλικίας πάνω από ένα αιώνα, οι δημιουργοί τους έχουν πεθάνει πριν 70 χρόνια+, και άρα τα έργα αυτά δεν αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία κάποιου αλλά είναι κοινό κτήμα. Αυτό βεβαίως το δέχεται και η ίδια η NPG. Αυτό που ισχυρίζεται όμως (όπως και όλα τα βρετανικά μουσεία) είναι ότι οι φωτογραφίες-αντίγραφα που δημιούργησε είναι δική της πνευματική ιδιοκτησία. Με βάση αυτό, επιβάλλει περιορισμούς στο ποιός, πότε και πως θα δημοσιεύσει μια τέτοια φωτογραφία, αφού πρώτα καταβάλλει ένα σεβαστό αντίτιμο στην πινακοθήκη.
.jpg "George Gordon Byron, 6th Baron Byron by Richard Westall")
Για να έχουμε καλύτερη αντίληψη, το NPG διεκδικεί μεταξύ άλλων πλήρη δικαιώματα στην παρακάτω εικόνα του Λόρδου Μπάϊρον του 1813. Απλά επειδή φωτογράφισε τον πίνακα. Σύμφωνα με το NPG και τον Βρετανικό νόμο λοιπόν, το παραδίπλα είναι ένα πειρατικό αντίγραφο.
Είναι μια σύγκρουση δύο διαφορετικών νομικών συστημάτων αλλά και διαφορετικής νοοτροπίας. Πνευματικά δικαιώματα υπάρχουν για οποιοδήποτε έργο έχει ένα ελάχιστο όριο δημιουργικότητας (πρακτικά πολύ μικρό). Ένα ακριβές αντίγραφο ενός έργου που δεν έχει πνευματικά δικαιώματα, στις περισσότερες χώρες του κόσμου δεν θεωρείται ότι είναι δημιουργία. Στο Ηνωμένο Βασίλειο όμως θεωρείται ότι ένα αντίγραφο μπορεί να προστατεύεται ως πνευματική ιδιοκτησία ακόμη και αν δεν υπάρχει ίχνος δημιουργικότητας πέραν αυτής που είχε ο αρχικός δημιουργός και για την οποία τα πνευματικά δικαιώματα έχουν ήδη λήξει. Αυτό που διεκδικεί η National Portrait Gallery ακόμη και στις ΗΠΑ, παρότι ισχύει και εκεί η αγγλοσαξωνική ουτιλιταριστική προσέγγιση των πνευματικών δικαιωμάτων (copyright), έχει καταρριφθεί από την σχετική νομολογία (υπόθεση Bridgeman Art Library v. Corel Corp. ) . Στο Ηνωμένο Βασίλειο όμως μπορεί να διεκδικήσει copyright για το αντίγραφο οποιοδήποτε έργου όσο παλιό και αν είναι. Αυτή η διεκδίκηση θεωρείται καταχρηστική ακόμη και σε λοιπά κράτη της EE και ιδίως εκεί όπου επικρατεί η ανθρωπιστική και ιδεαλιστική προσέγγιση (droit d’ auteur, urheberrecht) μεταξύ άλλων και στην Ελλάδα.
Δεν νομίζω ότι υπήρχε οποιοσδήποτε τρόπος συμβιβασμού της NPG με οποιονδήποτε και κυρίως με το Wikimedia. Άλλωστε όπως γράφει ο Eric Moeler του Wikimedia για την NPG,
“αρχικά έστειλε απειλητικά γράμματα προς το Ίδρυμα Wikimedia, ζητώντας μας να ‘καταστρέψουμε όλες τις εικόνες’. (Αντίθετα με δημόσιους ισχυρισμούς, αυτά τα γράμματα δεν περιλάμβαναν μια προσφορά για συμβιβασμό.)“. Το θέμα των δικαιωμάτων δεν μπορεί αν οριστεί ποσοτικά με “τόσα dpi“, οποιοσδήποτε δεχόταν πνευματικό δικαίωμα στην NPG ώστε να ορίσει αυτή τον τρόπο κυκλοφορίας των αντιγράφων, αναγκαστικά θα δεχόταν ότι έχει και την πνευματική ιδιοκτησία (άρα και το δικαίωμα να απαγορεύσει την κυκλοφορία). Εφόσον αναγνωριζόταν τέτοιο δικαίωμα, τότε όλο αυτό το υλικό δεν θα ήταν ελεύθερο και κοινό κτήμα όπως ο πρωτότυπος πίνακας. Προφανώς ένα δικαστήριο στην Αγγλία μπορεί να δικαιώσει την NPG, και το Wikimedia (παρότι είναι στις ΗΠΑ) να διαγράψει τις εικόνες. Ωστόσο το κέρδος θα είναι η δημοσιοποίηση αυτού του προβλήματος στο κοινό. Εάν όλα έμεναν κρυμμένα σε e-mail μεταξύ δυο οργανισμών και των δικηγόρων τους, πώς θα ενημερωνόταν το κοινό έτσι ώστε να υπάρξει πίεση για την αλλαγή του νόμου;
Το πρόβλημα της χρηματοδότησης των μουσείων δεν μπορεί να καλύψει το πρόβλημα πρόσβασης σε κάτι που είναι κοινό κτήμα. Για να επιβάλλει licencing fees θα πρέπει να έχει το έχει το copyright και εκεί βρίσκεται το πρόβλημα. Είναι πολύ πιθανό το να δεχόταν η NPG να δημοσιεύσει τις επίμαχες εικόνες υπό μια ελεύθερη άδεια creative commons όπως έκαναν άλλες πινακοθήκες, μουσεία και αρχεία (όπου όμως δημοσίευσαν νεότερο υλικό που δεν είναι κοινό κτήμα). Για κάποιους μπορεί να φαίνεται λύση αυτό, αλλά αν κάποιος δεν έχει το copyright δεν μπορεί να επιβάλλει οποιουσδήποτε όρους (ακόμη και ελεύθερους). Το πρόβλημα τότε δεν θα ήταν οι εικόνες που δέχτηκε να απελευθερώσει αλλά οι εικόνες για τις οποίες θα απαγόρευε την αναδημοσίευση. Και εδώ είναι απαραίτητο το εύλογο ερώτημα: Εάν ιδρυτικός σκοπός της πινακοθήκης ήταν να διευκολύνει την πρόσβαση του κοινού σε όλα αυτά τα πορτραίτα, τότε το να θέτει περιορισμούς στον τόπο και χρόνο δημοσίευσης δεν έρχεται σε αντίθεση με τον σκοπό του; Η ίδια η πινακοθήκη χρησιμοποιεί ως φύλο συκής την δωρεάν είσοδο στην έκθεση, όπου βεβαίως δεν εκτίθενται όλα τα πορτραίτα και βεβαίως δεν επιτρέπεται η φωτογράφηση.
Δεν νομίζω ότι έχει κανείς αντίρρηση ότι ο σκοπός ύπαρξης αυτού του οργανισμού θα επιτελλούνταν καλύτερα εάν προωθούσε ο ίδιος την ελεύθερη διακίνηση και χρήση των πορτραίτων του, έτσι ώστε να είναι προσβάσιμα σε όσο το δυνατό περισσότερο κόσμο. Προφανώς όμως έχει έρθει σε μια κατάσταση που θυμίζει άνετα ελληνικές ΔΕΚΟ, που ενώ σκοπός ύπαρξής τους είναι η εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος, λειτουργούν με επιχειρηματική λογική αναζήτησης μεγαλύτερων κερδών (φαντάζομαι ότι οι μισθοί των ΔΣ είναι ανάλογοι με τον τζίρο). Άλλωστε πρόσφατε ξεκίνησε συζήτηση για ένα ανάλογο θέμα με το Νέο Μουσείο Ακρόπολης όπου αντί το ίδιο να προωθεί τον ελληνικό πολιτισμό και να διαφημίζεται διανέμοντας ελεύθερα φωτογραφίες, περιορίζει τους αποδέκτες φωτογραφιών (και νομίζω πρόσφατα απαγόρευσε και την φωτογράφηση εντός του μουσείου). Συνεπώς δεν έχει άδικο ο vrypan όταν λέει ότι η NPG ξέχασε τον σκοπό της και τους χρηματοδότες της. Εφόσον υπάρχει για την εξυπηρέτηση του συμφέροντος των βρετανών πολιτών και για συγκεκριμένο σκοπό, και χρηματοδοτείται από αυτούς, τότε δεν μπορεί να λειτουργεί με λογική κερδοσκοπικής εταιρίας ή ενός οργανισμού που έχει γιγαντωθεί γραφειοκρατικά σε κάτι αυτοτροφοδοτούμενο μακριά από το σκοπό ύπαρξής του. Συνεπώς ακόμη και αν έχει το δικαίωμα, το να το εξασκεί με αυτό τον τρόπο είναι εναντίον του σκοπού του.
geraki, πολύ καλή και χρήσιμη η σύνοψη. Μερικές σκέψεις για επί μέρους θέματα που θίγεις:
geraki είπε: “Το πρόβλημα της χρηματοδότησης των μουσείων δεν μπορεί να καλύψει το πρόβλημα πρόσβασης σε κάτι που είναι κοινό κτήμα”
Η NPG δεν αρνείται την πρόσβαση στις φωτογραφίες. Οποιοσδήποτε χρήστης μπορεί να έχει πρόσβαση στις φωτογραφίες των έργων μέσα από το website της NPG. Επίσης, όπως αναφέρει η NPG, χρήστες μπορούν να “download and/or print contents for non-commercial research and private study purposes”. H NPG χρεώνει για την αναπαραγωγή των φωτογραφιών. Άρα, κατά τη γνώμη μου, εδώ δεν τίθεται θέμα “πρόσβασης” στις φωτογραφίες, αλλά “αναπαραγωγής” των φωτογραφιών.
geraki είπε: “Εάν ιδρυτικός σκοπός της πινακοθήκης ήταν να διευκολύνει την πρόσβαση του κοινού σε όλα αυτά τα πορτραίτα, τότε το να θέτει περιορισμούς στον τόπο και χρόνο δημοσίευσης δεν έρχεται σε αντίθεση με τον σκοπό του;” Κατά τη γνώμη μου και με βάση την παραπάνω συλλογιστική, μάλλον δεν έρχεται σε αντίθεση. Αν και συμφωνώ ότι η διάθεση με πιο ανοιχτό τρόπο των φωτογραφιών θα ήταν, εν δυνάμει, μεγαλύτερη διευκόλυνση.
(επίσης, το παράδοξο είναι, όπως διάβασα σε άλλο blog, ότι η NPG, άσχετα με το αν έχει ή όχι το copyright των φωτογραφιών, δεν έχει νομική υποχρεωμένη να διαθέσει τις φωτογραφίες είτε onsite είτε online – φυσικά έχει ηθική και ουσιαστική υποχρέωση να παρέχει πρόσβαση)
geraki είπε: “Η ίδια η πινακοθήκη χρησιμοποιεί ως φύλο συκής την δωρεάν είσοδο στην έκθεση, όπου βεβαίως δεν εκτίθενται όλα τα πορτραίτα”
Δεν ξέρω αν χρησιμοποιεί αυτό το επιχείρημα ως “φύλλο συκής”, αλλά υποθέτω ότι οποιοσδήποτε επιθυμεί μπορεί να κανονίσει να δει ένα πορτραίτο που είναι στις αποθήκες (όπως γίνεται και σε άλλα δημόσια μουσεία της Αγγλίας), αρκεί να είναι in house (π.χ. να μην είναι δανεισμένο) και να μην βρίσκεται για συντήρηση. Επίσης, ας μην ξεχνάμε ότι δεν έχουν ψηφιοποιηθεί όλα τα έργα τέχνης της NPG ακόμα, οπότε ούτε και ως φωτογραφίες στο διαδίκτυο υπάρχουν όλα τα πορτραίτα.
geraki είπε: “Συνεπώς δεν έχει άδικο ο vrypan όταν λέει ότι η NPG ξέχασε τον σκοπό της και τους χρηματοδότες της”
Κατά τη γνώμη μου αυτή είναι υπερβολική, αν όχι άδικη, κριτική για την NPG όταν λάβει κανείς υπόψη το σύνολο των δραστηριοτήτων και υπηρεσιών της. Ακόμα και αν θεωρεί κανείς ότι στην περίπτωση αυτή η NPG παραβιάζει είτε νομικά είτε ηθικά το σκοπό της, αυτό από μόνο του δεν δικαιολογεί τη γενικευτική άποψη ότι “ξέχασε τον σκοπό της”.
Και μια ερώτηση: αν καταλαβαίνω καλά λες ότι σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία τα ελληνικά κρατικά μουσεία δεν έχουν το copyright των φωτογραφιών των αντικειμένων τους (αντικειμένων που οι δημιουργοί τους έχουν πεθάνει πριν 70 χρόνια+);
@museologist:
Ακριβώς, η πινακοθήκη διεκδικώντας τα πνευματικά δικαιώματα διεκδικεί έλεγχο της αναπαραγωγής, το θέμα της πρόσβασης δεν αφορά τους ίδιους νόμους και δικαιώματα (θα μπορούσε να τους έχει κλειδαμπαρωμένους αλλά και πάλι θα ήταν public domain).
Για το θέμα των περιορισμών στην αναπαραγωγή, οι περιορισμοί που θέτει η NPG είναι σκληροί: πέρα από το χρηματικό κόστος, απαγορεύει το ξάκρισμα (crop), την χρωματική αλλοίωση, την επικάλυψη σημείων κλπ. Γενικά, αν κάποιος για παράδειγμα θέλει να εκδώσει βιβλίο ενός συγγραφέα ή για κάποιο πρόσωπο και θελήσει ένα πορτραίτο του για εξώφυλλο, έχει πολλά να σκεφτεί πριν το κάνει.
Βεβαίως δεν έχει καμία νομική υποχρέωση να παρέχει πρόσβαση στα έργα. Το θέμα είναι εάν έχει το δικαίωμα να θέτει περιορισμούς σε ήδη δημοσιευμένα αντίγραφα έστω και αν προέρχονται από την ίδια.
Σύμφωνα με την ίδια διαθέτει online (και άρα έχει ήδη ψηφιοποιήσει) 58.136 πορτραίτα από 330.000 εκ των οποίων τουλάχιστον 200.000 δεν έχει κάνει καν τον κόπο να καταγράψει στον κατάλογο (προφανώς φωτογραφικά πορτραίτα και όχι πίνακες ζωγραφικής). Εννοείται πως δεν είναι ολόκληρο το υλικό public domain, αλλά τα επίμαχα πορτραίτα, είναι.
Μα αν παραβιάζει τον σκοπό της σημαίνει ότι τον ξέχασε και οι διευθυντές της είναι απλά managers που κοιτούν νούμερα. Δεν νομίζω ότι προωθεί μεγαλύτερη εκτίμηση για ιστορικά πρόσωπα της Βρετανίας διατηρώντας περιορισμένη την διάθεση των πορτρέτων τους στους λίγους που θα μπορέσουν να πάνε στην ίδια την πινακοθήκη και σε λίγους εκδοτικούς οίκους που θα ικανοποιούν τις απαιτήσεις τους. Βρισκόμαστε σε μια εποχή των μέσων και ότι διατηρείται περιορισμένο ξεχνιέται γρήγορα.
Σύμφωνα με την γνώμη δικηγόρων που συμμετέχουν στην Ελληνική Wikipedia, στο ελληνικό νομικό σύστημα επικρατεί το droit d’ auteur και κατά συνέπεια δίνεται βάση περισσότερο στην πνευματική/δημιουργική πτυχή. Ο Ν.2121/93, ως αντικείμενο προστασίας θέτει κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης, και δεν υπάρχει περίπτωση να θεωρηθεί πρωτότυπο κάτι που αυτός που το έφτιαξε δηλώνει ότι κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να είναι πιστό αντίγραφο. Εννοείται ότι αυτό δεν επεκτείνεται σε τρισδιάστατα έργα όπως τα γλυπτά (όπου μπορεί να υπάρξει καλλιτεχνική δημιουργία στις φωτογραφίες τους) αλλά μόνο για δισδιάστατα έργα όπως οι πίνακες ζωγραφικής και οι φωτογραφίες. Επιπλέον το ζήτημα του copyright δεν εξαρτάται από το αν είναι κρατικά μουσεία η ιδιωτικά (είτε στην μία είτε στην άλλη περίπτωση το αντίγραφο είναι αντίγραφο.